Refuxiados climáticos: unha fronteira esquecida do dereito internacional

O cambio climático está a deformar non só a xeografía do planeta, senón tamén os alicerces do dereito internacional. Millóns de persoas vense obrigadas a desprazarse por secas extremas, inundacións, erosión costeira ou fenómenos meteorolóxicos devastadores. E con todo, estas vítimas dunha ameaza global viven nun limbo legal: non son recoñecidas como refuxiadas.

A Convención de Xenebra de 1951, marco reitor da protección internacional, define como refuxiado a quen foxe por causas de persecución política, étnica ou relixiosa. Esta definición, nacida no contexto da posguerra europea, ignora o impacto crecente dos desastres ambientais como detonantes de desprazamentos masivos. A ausencia dunha categoría xurídica específica para os chamados refuxiados climáticos deixa a millóns de persoas sen dereitos recoñecidos, e ao mesmo tempo impide unha resposta multilateral coherente.

Segundo a Organización Internacional para as Migracións (OIM), máis de 30 millóns de persoas foron desprazadas internamente en 2022 por causas ligadas ao cambio climático. Pero este fenómeno transcende as fronteiras estatais. Pequenos estados insulares do Pacífico como Tuvalu ou Kiribati enfróntanse á posibilidade real da desaparición física do seu territorio. A pregunta é tan perturbadora como inédita: que protección internacional pode reclamarse cando se es cidadán dun Estado que xa non existe?

Familia arranxando o “muro do mar” que evita subidas do mar ate a súa casa. Kiribati, 2024.

En 2020, o Comité de Dereitos Humanos da ONU examinou o caso de Ioane Teitiota, cidadán de Kiribati que solicitou asilo en Nova Zelandia alegando risco pola subida do nivel do mar. O Comité recoñeceu que o cambio climático pode ameazar o dereito á vida, mais rexeitou o caso por non consideralo inminente. Este precedente, aínda tímido, abre unha fenda xurídica nun terreo ata agora estéril.

A ONU deu algúns pasos interpretativos a través do Alto Comisionado para os Refuxiados (ACNUR), que en 2020 propuxo un marco non vinculante para a protección destas persoas. Con todo, sen unha reforma profunda do dereito internacional, os desprazamentos climáticos seguirán sendo tratados como migración irregular ou simplemente unha crise humanitaria episódica. De feito, esta falta de recoñecemento claro a nivel lexislativo favorece a desprotección, a arbitrariedade administrativa e, en última instancia, a exclusión destes refuxiados climáticos.

Esta problemática revela unha das grandes inxustizas do noso tempo: os países máis vulnerables, responsables dunha mínima porcentaxe das emisións contaminantes, son os máis afectados. Mentres, os estados emisores do Norte Global eluden compromisos vinculantes en materia de reparación ou acollida. A desigualdade climática tradúcese así en inxustiza legal e moral.

Protesta de Greenpeace en defensa da protección dos refuxiados climáticos. Hamburgo, 2024.

O concepto de refuxio precisa ser reconfigurado. Non se trata só de salvar vidas en situación de conflito, senón de garantir dereitos fronte á devastación ambiental. Trátase, en esencia, de recoñecer o vínculo directo entre a crise climática e os dereitos humanos. O desprazamento forzado por causas ambientais debe pasar a ser unha prioridade da gobernanza global, non unha nota a rodapé nos cumios internacionais.

A ONU, se quere conservar a súa autoridade ética no século XXI, está chamada a liderar a creación dun novo marco xurídico que outorgue recoñecemento e protección ás vítimas do colapso climático. A figura do refuxiado climático xa non é unha hipótese futura: é unha realidade presente e ineludible.  A súa exclusión legal é un síntoma do noso fracaso colectivo. A súa protección será, sen dúbida, unha proba de até onde chega o noso compromiso coa xustiza global. A pregunta permanece aberta: seremos quen de redefinir o dereito antes de que o mar borre os mapas?