A política da memoria na Europa do Leste

Na Europa do Leste, onde se concentran as antigas repúblicas soviéticas e os países satélites de Polonia, Hungría, Romanía, República Checa e Eslovaquia, a memoria histórica deixou de ser un exercicio intelectual ou pedagóxico da sociedade para converterse nunha ferramenta estratéxica na redefinición das relacións internas e internacionais. A caída da Unión Soviética en 1991 non significou só o fin dunha estrutura estatal, senón que constituíu unha complexa e fragmentada herdanza de identidades nacionais, onde o pasado é menos un relato do que foi e máis unha ferramenta política para definir o que se pretende ser.

Dous momentos marcan o pulso desta confrontación simbólica pola memoria: a traxedia da II Guerra Mundial e a longa sombra do sistema  soviético. O protagonismo na historia responde ao seu impacto duradeiro xa que configuraron a xeografía, a política e as consciencias colectivas dunha Europa postsoviética marcada pola ruptura e a imposición. Por iso, en Estados como Polonia, Hungría, Ucraína e Rusia os relatos oficiais funcionan como escenarios paradigmáticos dunha arquitectura simbólica do presente, entrelazándose co presente institucional, lexitimando decisións políticas, reforzando identidades e redefinindo alianzas xeoestratéxicas.

En Polonia, a identidade nacional foi configurada arredor dun relato de resistencia fronte ás dúas grandes dominacións totalitarias do século XX, por unha banda o nazismo e, por outra banda, o comunismo do réxime soviético.

O relato da historia polaca no século XX preséntase como unha loita heroica pola liberdade, atravesada polo sufrimento e a afirmación da dignidade nacional. Episodios como a masacre de Katyn, a represión estalinista ou o levantamento de Varsovia son resignificados como símbolos fundacionais da Polonia contemporánea. Lonxe de ser unha narrativa neutra, o discurso oficial de Varsovia serve para consolidar a súa inserción no bloque euroatlántico, ofrecéndose directamente como a primeira muralla ética fronte á ameaza do autoritarismo ruso.

A estratexia memorial de Varsovia combina unha profunda revisión simbólica convertendo a eliminación de símbolos soviéticos, a institucionalización do relato do totalitarismo ou a censura de visións disidentes dentro do país en mecanismos institucionais que blindan a interpretación oficial do pasado. Noutras palabras, pódese afirmar que a historia, lonxe de ser neutral, é empregada como trincheira ideolóxica e arma diplomática dende os sectores máis conservadores do espectro político polaco.

O primeiro ministro húngaro, Viktor Orbán, nun discurso na cimeira dos partidos de ultradereita europeos Patriots. Madrid, febreiro de 2025.

​​Nun rexistro semellante, o goberno de Viktor Orbán en Hungría tamén instrumentaliza a memoria histórica en función dos seus intereses políticos. Dende as altas esferas húngaras, o pasado soviético é condenado e utilizado para avivar o nacionalismo conservador, ao tempo que se promoven vínculos culturais e comerciais con Moscova. Esta dualidade responde a unha estratexia que sitúa a Budapest nunha posición de autonomía relativa respecto das grandes potencias occidentais, empregando a historia como ferramenta de negociación e identidade alternativa.

Ao tempo que Orbán promove a rehabilitación de figuras históricas húngaras excluídas polo discurso comunista, a súa Administración impulsa un revisionismo que tende a minimizar episodios de relación co nazismo. A lectura fina sobre as implicacións dos gobernos húngaros nas políticas colaboracionistas co Terceiro Reich establece unha política da memoria que non só polariza á opinión pública húngara, tamén tensiona as relacións coa Unión Europea e impulsa un revisionismo histórico partidista nos que se observan retrocesos democráticos intrínsecos a esta utilización dos feitos históricos.

En ningún outro lugar como en Ucraína a historia foi tan activamente militarizada. O caso ucraíno representa, sen dúbida, o exemplo máis extremo de instrumentalización da historia ao transformala nun nun escenario central do enfrontamento con Rusia.

Co Euromaidán como punto de inflexión e a guerra de 2022 como catalizador, Ucraína erixiu unha identidade baseada na memoria da resistencia ao poder ruso. O Holodomor, testemuño brutal da crueldade estalinista imposta contra o pobo ucraíno como método de represión e exterminio contra o pobo ucraíno, consolidouse cos anoscomo símbolo do sufrimento nacional e da lexitimidade da independencia ucraína.

En paralelo, a rehabilitación de certos nacionalistas ucraínos do século XX, activos en múltiples frontes de loita, forma parte dunha estratexia de reconstrución identitaria por parte de Ucraína. Esta reafirmación nacional reforza a cohesión interna e contribúe a fortalecer a identidade colectiva ca busca dun apoio internacional, mais aumenta a visibilización e reinstauración de protagonismo de formacións de ultradereita como o Batallón Azov no exército ucraíno, dando argumentos á narrativa do Kremlin de retratar a Ucraína como epicentro do neofascismo na Europa do Leste proxectándoa como un foco de radicalismo na rexión.

O presidente ruso, Vladímir Putin, pronunciando un discurso ante escudos da URSS no Día da Vitoria. Moscova, 2018.

Pola súa banda, Rusia sustenta boa parte da súa identidade nacional e lexitimidade política na memoria da vitoria no súa fronte na Segunda Guerra Mundial, denominada como Gran Guerra Patria, e  establece o 9 de maio de 1945 como Día da Victoria e eixo da xustificación do poder estatal. A narrativa da vitoria soviética sobre o nazismo converteuse nun pilar simbólico do réxime de Putin por sio, baixo esta lóxica, Rusia preséntase como bastión moral contra o retorno á palestra do fascismo no seu entorno xeopolítico.

No contexto da guerra contra Ucraína, esta narrativa adquiriu tons abertamente propagandísticos. Dende este eido, Moscova tenta establecer como unha das xustificación da súa invasión na rexión a cruzada contra o nazismo, combinando verdade e manipulación nun relato que lembra os mecanismos de control ideolóxico do totalitarismo ao impedir e condenar manifestacións en contra da guerra no propio territorio ruso.

A memoria como campo de batalla

Lonxe de ser neutros ou meramente interpretativos, os discursos sobre o pasado teñen efectos directos na configuración de políticas públicas, na memoria colectiva, nas estratexias comunicativas e, do mesmo xeito, nas implicacións dos equilibrios xeopolíticos. Polo tanto, o modo de interpretación e construción do relato histórico incide directamente na arquitectura das alianzas internacionais, na validación pública das políticas e na activación do tecido social.

Á luz deste escenario, a Unión Europea atópase  dividida entre a protección da diversidade memorial e a procura dunha narrativa común de reconciliación, atopa serias limitacións para intervir. Mentres certos Estados membros promoven políticas de memoria orientadas á integración, outros instrumentalizan o pasado como ferramenta de confrontación identitaria, acarrexando tensións entre gobernos que debilitan a súa acción política nunha área onde o pasado segue a ser instrumentalizado con fins identitarios.

Nun tempo de discursos polarizados, os museos da memoria histórica convértense en gardiáns do pasado fronte á súa manipulación política. Museo da Segunda Guerra Mundial de Gdansk.

Como ollamos, no Leste europeo o pasado non descansa, proxéctase con forza sobre o presente e segue a ser ferramenta de combate nas frontes bélicas e dialécticas. Por unha banda a memoria, máis ca unha reconciliación co vivido, é unha ferida instrumentalizada para reforzar os discursos de poder das diferentes administracións. E por outra banda a historia, convertida en campo de batalla ideolóxica, enfronta visións incompatibles que loitan pola hexemonía do relato e tenta apropiarse do futuro.

Así, a historia debe tratarse como espazo de diálogo e comprensión, e non como ferramenta institucionalizada de poder. No contexto global actual de confrontación, a dinámica da memoria seguirá funcionando como eixo da estratexia xeopolítica e condicionando o mapa das alianzas e os conflitos no sector máis tensionado de Europa.