Maruxa Boga: intelectual galeguista en Bos Aires
Tacholas, Maruxa Boga, Castelao, Alfredo Aróstegui e Enrique González.
Bos Aires, 1945.
Foto restaurada por Pablo Moreira.
No corazón da diáspora galega de Bos Aires erguiuse, con solemnidade e intencionalidade, a voz de Maruxa Boga, que durante case catro décadas encabezou o programa Recordando a Galicia. Cada sábado pola tarde, a súa presenza radiofónica convertía a diáspora en territorio común para os oíntes, facendo da memoria, da lingua e da saudade un facho de identidade colectiva e de resistencia cultural.
Dende a sublevación dos faciosos en xullo de 1936 e coa caída definitiva da República no ano 1939, a cultura galega foi sometida a un proceso sistemático de silenciamento no territorio. Malia iso, a idiosincrasia galega, acollida pola comunidade emigrante no continente americano e salientada polos exiliados que chegaban pingando aos seus portos dende Europa, non se sometiu durante máis de corente anos de ditadura. Bos Aires, metrópole continental no eido cultural e económico, converteuse nun eixo simbólico onde os intelectuais galeguista e a súa representación internacional, o Consello de Galiza, integraron o desafío de configurar unha nación sen territorio mais cunha comunidade ampla e activa. Neste contexto, os sistemas de información da sociedade galega foron principalmente a radio, a prensa e, de xeito significativo, o teatro. Estes mecanismos emerxeron ao longo dos principais centros culturais dos países americanos, coa axuda transnacional das institucións autóctonas, grazas ao labor dos intelectuais galegos como motores de difusión da cultura galega e conseguiron nutrir a memoria lingüística, ideolóxica e simbólica dunha comunidade silenciada e espallada.
Nesta esixente tarefa de difusión cultural a figura de Maruxa Boga—locutora, presentadora, promotora intelectual, actriz—mudouse imprescindíbel para a comunidade galega que ía en busca de información da súa terra e das actividades dos galegos na diáspora. Testemuña e instrumento da reconstitución emocional e colectiva fronte ao esquecemento, a voz de Boga servía valeu por anos como desafogo e recordo da Galiza que deixaban alén de mar.
Grabación dun programa de Recordando a Galicia con Maruxa Boga, Tacholas e Alfredo Aróstegui.
Bos Aires, 1945.
Foto restaurada por Pablo Moreira.
Nesa bisbarra cultural instalouse Maruxa Boga, nada en 1915 nun fogar galego da capital arxentina. Formouse nas artes escénicas e na locución, cunha determinación perseverante pola defensa do traballo feminino entre os emigrantes, tivo unha influencia decisiva nas emisoras e centros culturais ao longo do país arxentino consolidándose como unha figura de autoridade nun ámbito dominado polos homes.
Foi no 1945, no estudo interior de Radio Rivadavia, onde Maruxa Boga deu voz por vez primeira a Recordando a Galicia, un espazo radiofónico que difundirá amplamente a cultura galega polos fogares e entidades galegas, xunto cos cafés e tertulias intelectuais bonaerenses, construíndo unha homenaxe sonora á Galiza do exilio. Lonxe de ficar reducido ao eco musical, este espazo converteuse nun foro político e galeguista ate 1984, nunha antena afectiva que emparentaba o exilio coa Galiza e que resistía a enmudecerse. A súa voz, firme e sensible, desmontou estereotipos e revitalizou un galeguismo silenciado, abrindo camiño radiofónico a intervencións de figuras centrais do exilio intelectual galego.
Mais Maruxa Boga non limitou a súa arela de difusión galeguista ao micrófono. Incorporouse ao eido do teatro exiliado creando en 1941, a Compañía Boga–Tacholas, xunto a Tacholas—pseudónimo de Manuel González Fernández, unha das voces máis populares do humor galego no exilio bonaerense—, coa que subiu ao escenario obras de Manuel Varela Buxán e, de xeito especial, formou parte da montaxe de Os vellos non deben de namorarse, dirixida por Castelao e estreada na escena do Teatro Mayo nos Bos Aires de 1941. Unha peza que funcionou como liturxia cultural, unha limpeza simbólica contra a caricatura da identidade emigrante e en defensa dunha imaxe feminista activa, con centos de funcións en Bos Aires e Montevideo, atraendo públicos entregados e críticos, e acadando un recoñecemento destacado. A crítica contemporánea saudou aquelas funcións como verdadeiros actos litúrxicos de restauración emotiva e identitaria, ao tempo que a experiencia escénica daqueles elencos transcendía o ámbito galego, seducindo públicos diversos pola autenticidade da lingua e pola intensidade emocional que encarnaban sobre as táboas.
Castelao decorando as carautas para Os vellos non deben namorarse. Bos Aires, 1941.
Foto restaurada por Pablo Moreira.
Nesta peza teatral, Maruxa Boga deixou a súa pegada tanto na montaxe como na posta en escena.
Na dedicatoria: “A Fernando Iglesias 'Tacholas', gran actor, gran galego e gran millonario de ilusións. Castelao. 1941."
Cómpre subliñar que no corazón desta historia do galeguismo exiliado latexan tamén as mulleres. Xunto a Maruxa Boga, símbolo dunha voz comprometida dende o micrófono e o escenario, erguéronse outras figuras asemade decisivas. Maruxa Villanueva, actriz e directora, articulou redes culturais e institucionais que sostiveron a vida galega no exilio. Pura Vázquez, Mariví Villaverde e moitas outras mulleres anónimas ou silenciadas na historiografía, ocuparon espazos centrais non só na escena, senón tamén na prensa, na radio e na construción dunha identidade colectiva galeguista en clave feminina. Foron elas, en plural, quen alimentaron a resistencia cultural coa súa palabra, a súa presenza e a súa acción.
Este fenómeno non quedaría restrinxido á metrópole bonaerense. Montevideo, México, Cuba ou Venezuela tamén acolleron funcións dramáticas galegas nas súas colectividades, consolidando unha rede transnacional de identidade galeguista común. Porque no alento da escena resistiu unha nación sen Estado, sustentada grazas a aqueles que se resistiron a silenciar a súa historia.
O teatro, a radio e a prensa, liderados por Maruxa Boga e outras mulleres, foron moito máis que actos culturais: foron actos políticos, sociais e identitarios. Non reformaron unha Galiza exiliada, construírona. E sen esas voces femininas, a historia do exilio galeguista ficaría incompleta, coa ausencia de dimensións centrais dunha nación construída tamén dende o feminino.
Fragmento do programa “Recordando a Galicia”, dirixido por Maruxa Boga na emisora Radio Rivadavia de Bos Aires.
🔗 Escoitar no Consello da Cultura Galega
